Afrika’da art arda yaşanan darbeler serisine bu hafta yeni bir ülke daha eklendi. 2009’dan beri Gabon Başkanı olan Ali Bongo, 30 Ağustos Çarşamba günü genel seçim sonuçlarının açıklanmasından hemen sonra kendisini korumakla görevli Cumhuriyet Muhafızları tarafından gerçekleştirilen bir darbeyle devrildi. Cunta lideri General Nguema’nın, devirdiği Başkan Bongo’nun kuzeni olduğu ifade ediliyor. Böylelikle 53 yıldır aralıksız Gabon’u yöneten baba-oğul Bongoların hakimiyeti son bulmuş oldu. Gabon halkının ciddi bir kesimi darbecileri memnuniyetle karşıladı, muhalefet ise bir an önce sivil yönetime geçiş çağrısında bulundu.
Darbeyi tetikleyen Gabon’daki seçimler 26 Ağustos Pazar günü gerçekleştirildi. Bongo’nun %64 oyla kazandığı açıklanan seçimlerde yaygın şekilde usulsüzlük yapılması, oy çalınması, yabancı gözlemcilere izin verilmemesi, seçim sonuçlarını halkın protesto etmemesi için internetin kesilmesi ve gece sokağa çıkma yasağı ilan edilmesi gibi nedenlerle seçim sonuçları şaibeli hale gelmişti. Zaten üçüncü dönem adaylığı halk arasında hoş karşılanmayan Bongo, aldığı bu tedbirlerle hem seçimlerin meşruiyetini tamamen yok etti, hem de kimsenin birbiriyle irtibata geçemediği bir ortamda telsiz kullanarak rahatlıkla iletişim sağlayabilen ve darbe esnasında sokakların boş olmasını yeğleyecek cuntacıların işlerini kolaylaştırdı. Bu çerçevede, sonuçların açıklanmasından birkaç saat sonra Cumhuriyet Muhafızları yönetime el koyarak seçim sonuçlarının geçersiz olduğunu açıkladı. Akabinde darbeciler Bongo’nun da aralarında bulunduğu altı kişinin vatana ihanetten ve diğer suçlardan tutuklandığını açıkladı.
Bongo’nun şaibeli şekilde seçimi kazanmış olması hasebiyle uluslararası toplumun tepkisinin, Nijer’deki cuntaya verilene kıyasla oldukça yumuşak olduğunu belirtmek gerek. Birçok ülke darbeyi kınayarak, demokratik yöntemlere saygı duyulması çağrısında bulundu. Bununla birlikte, kimse Bongo’nun şahsına açıktan destek beyan etmedi ve görevine devam etmesi gerektiğini vurgulamadı. Darbecilerin yaptığı ilk işlerden birisi de ülkede kesik interneti açmak ve insanların birbirleriyle irtibat kurmasına imkan sağlamak oldu. Geceleri sokağa çıkma yasağı ise halen devam ediyor.
Son üç yıl içerisinde darbe gerçekleşen diğer Afrika ülkelerine kıyasla Gabon, zengin yeraltı kaynakları sayesinde milli gelirin yüksek olduğu bir ülke. Gabon, dünyanın en büyük manganez üreticisi olmasının yanı sıra Afrika'nın en büyük petrol üreticileri arasında da bulunuyor. OPEC üyesi olan Gabon günlük 200.000 varil petrol üretiyor. Bu bağlamda, Dünya Bankası verilerine göre 2022 yılında 2,3 milyon nüfuslu Gabon’da kişi başına düşen reel milli gelir 8.800 dolar oldu. Burada aynı yıl Türkiye’de kişi başına düşen milli gelirin 10.616 dolara düşmüş olduğunu belirtmekle yetinelim.
Bunca zenginliğe karşın milli gelir dar bir zümrenin elinde toplandığı için Gabon’da halk yüksek işsizlik ve fakirlikle boğuşuyor. Yolsuzluğun yaygın olduğu ülkede Dünya Bankası verilerine göre 15-24 yaş arası genç nüfusun %40’ı işsiz. Öte yandan, devrik lider Ali Bongo’nun Fransa’da çok sayıda gayrimenkulü ve farklı banka hesaplarında parası olduğu belirtiliyor. Darbe sonrası Ali Bongo’nun oğlu Noureddin Bongo’nun evinden çıkan valizler dolusu para da yolsuzluk algısının bir temeli olduğunu gösteriyor. Ülkedeki yolsuzlukların ve gelir dağıtımındaki adaletsizliğin bir tezahürü olarak halk Bongo’nun devrilmesine itiraz etmedi.
Ne var ki, darbecilerin geçmişi incelendiğinde Gabonluların Bongo ailesinden kurtulma sevinci yarım kalacak gibi duruyor. Cuntanın lideri General Brice Oligui Nguema’nun geçiş döneminde başkan olacağını açıklandı. Genç yaşta Cumhuriyet Muhafızlarına katılan adıgeçenin devrik Ali Bongo’nun kuzeni olduğu söyleniyor. Uzun yıllar yurtdışında askeri ataşelik yapan Nguema, 2018 yılında Ali Bongo’nun üvey kardeşi yerine Cumhuriyet Muhafızları istihbarat biriminin başına atandı. Bu atamadan 6 ay sonra Nguema, esas görevi Bongo ailesinin iktidarını korumak olan Cumhuriyet Muhafızlarının başına geçti. Kurumsal altyapının zayıf olduğu ülkelerde bu tarz kilit noktalara aileden birinin atanması sıklıkla görülen bir durum.
Öte yandan, Nguema hakkında yıllardır ciddi yolsuzluk iddiaları bulunuyor. Bongo ailesinin yönetici kadrosunda yer alan Nguema’nın ABD’nin Maryland eyaletinde toplam değeri 1 milyon doları bulan üç mülk aldığı, 2020 yılında ABD merkezli yolsuzlukla mücadele örgütü OCCRP tarafından tespit edilmişti. Konuya ilişkin görüşü sorulan Nguema iddiaları reddetmek yerine, “ister Fransa, ister ABD olsun, özel hayat özel hayattır ve buna saygı duyulmalıdır,” diye cevap vermişti.
Nguema’nın başarılı bir darbe gerçekleştirmesi ülkedeki Fransız şirketlerini de derinden etkiledi. Batı Afrika’daki diğer darbecilerin aksine, Gabon cuntası, şimdiye kadar Fransa aleyhtarı hiçbir açıklamada bulunmadı. Buna rağmen darbe sonrasında Gabon’da petrol ve madencilik alanlarında faaliyet gösteren Fransız firmalarının Paris borsasındaki hisseleri çakıldı. Örneğin, Gabon’da petrol üreten Maurel & Prom şirketinin hisseleri %22,4 değer kaybetti. Sözkonusu şirket iki hafta kadar önce Gabon’da bir enerji şirketini satın alacağını ve ülkedeki günlük petrol üretimini 56.500 varile çıkaracağını açıklamıştı. Bu satışın gerçekleşmesi için Gabon hükümetinin onay vermesi gerekiyor. Gabon’da yer alan dünyanın en büyük manganez madenini işleten Fransız Eramet şirketi ise darbe sonrası ülkedeki faaliyetlerini askıya aldığını duyurdu. Eramet’in borsadaki değer kaybı da %21,6’yı buldu. Yine petrol alanında faaliyet gösteren Total Gabon’un hisseleri %14 değer kaybetti.
Öte yandan, Afrika’da birbiri ardına gerçekleşen başarılı darbeler bölgedeki diğer liderleri endişeye sevk ediyor. Nijer’deki darbeye Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) ülkelerinin sert tepki vermesinin altında kendi ülkelerinde darbe yaşanması endişesi yatıyordu. Bu minvalde, hem Nijer’e hem Gabon’a komşu olan Kamerun’da 41 yıldır Başkanlık koltuğunda oturan 90 yaşındaki Paul Biya, Gabon’daki darbenin hemen ardından ordunun üst kademelerinde geniş çaplı bir değişikliğe gitti. Bu endişe kıtanın doğu yakasına da sirayet etmişe benziyor. Ruanda’yı 23 yıldır demir yumrukla yöneten Paul Kagame aralarında 12 generalin de bulunduğu 924 askerin yollarını ordudan ayırdı. Söz konusu askerlerden 160’ı tıbbi gerekçelerle ordudan uzaklaştırılırken, geri kalanı emekliye sevk edildi. Uganda’da Başkan Museveni’nin kıdemli silah arkadaşlarının da aralarında bulunduğu 11 general ile binbaşı, albay ve kurmay albay rütbesinde 93 subay geçtiğimiz hafta emekli edildi.
Gabon özelinde halkın Bongo ailesinden kurtulmanın verdiği coşkuyla sokaklara dökülmesi ülkedeki değişim ihtiyacına duyulan özlemin bir göstergesi. Ne var ki, cuntanın yeni bir vizyon sunacağı ve ülkeyi refaha kavuşturacağı yönündeki beklentiler hayal kırıklığıyla sonuçlanabilir. Nihayetinde cunta lideri Nguema, hakkındaki ciddi yolsuzluk iddialarına rağmen devirdiği Bongo iktidarının önde gelen bir mensubuydu. Bu itibarla, Gabon’daki darbeyle gelen değişim ümidinin çok sürmeyeceği ve ülkede köklü bir değişim yaşanmasının zor olduğu söylenebilir.
Diğer taraftan, kıtada art arda yaşanan darbeler gerek uluslararası konjonktürün, gerek yerel şartların darbe yapmaya uygun olduğunu gösteriyor. Bölgedeki eski sömürgeci devletler kendilerine dost kabul ettikleri rejimleri koruyamıyorlar. Bu bağlamda, Fransız medyasında çıkan haberlere göre, Fransa Devlet Başkanı Macron, Nijer’deki darbeyi öngöremediği için dış istihbarat şefini fırçalamış. Libreville’deki darbeden sonra Fransız şirketlerin hisselerinin çakılması benzer bir istihbarat acziyetin Gabon’da da yaşandığına işaret ediyor. Darbelerin yerel şartlarını ise bölge ülkelerinin on yıllardan beri çözülemeyen sosyo-ekonomik problemleri, kurumların işlevsiz olması, yaygın yolsuzluk ve babadan oğula geçen saltanat usulü başkanlık sistemleri teşkil ediyor. Bu itibarla önümüzdeki dönemde Afrika’da yeni darbelerin yaşanması şaşırtıcı olmayacaktır. Darbelerin temelinde yatan problemler çözülmediği müddetçe de halk desteğini yitirmiş olsalar bile yöneticilerin darbeyle devrilmesi halkın refahını artırmayacak, sadece rantı hangi dar zümrenin yiyeceğini değiştirecektir.
.svg.png){kind=small}
